موسسه بین المللی مطالعات دریای خزر

موسسه بین‌المللی مطالعات دریای خزر  (IIKSS) – توافقنامه بین جمهوری قزاقستان و جمهوری آذربایجان پیرامون تحدید حدود بستر دریای خزر بین جمهوری قزاقستان و جمهوری آذربایجان (سایت رسمی وزارت امورخارجه جمهوری قزاقستان - در تاریخ 18 ژوئیه سال 2003 اجرایی گردید)

ترجمه: محسن حمیدی - کارشناس مسائل آسیای مرکزی و قفقاز، مترجم زبان روسی، عضو شورای علمی موسسه بین‌المللی مطالعات دریای خزر

http://www.iikss.com/fa/index.php/route/news_det/OTgyNA

ترجمه: محسن حمیدی - کارشناس مسائل آسیای مرکزی و قفقاز، مترجم زبان روسی، عضو شورای علمی موسسه بین‌المللی مطالعات دریای خزر

http://www.iikss.com/fa/index.php/route/news_det/OTgwNg

ظرفیت ها و پتانسیل‌های همکاری ترانزیتی ایران و آذربایجان

موسسه بین المللی مطالعات دریای خزر(IIKSS) - کشورهایی که امروزه اقتصادشان مبتنی بر نفت و گاز می‌باشد، در چشم‌انداز و افق اقتصادی خود بدنبال گزینه‌هایی برای کاهش وابستگی به درآمدهای حاصل از انرژی هستند و گویی قصد دارند با تدوین برنامه‌ها و معرفی مدل‌های جدید اقتصادی از گزند نفرین منابع  در امان باشند. در همین رابطه کشورهای حاشیه خزر نیز از این قاعده مستثنی نبوده و بدنبال تنوع‌بخشی در اقتصادشان می‌باشند. در حال حاضر و با توجه به موقعیت جغرافیایی و ژئوپلتیکی کشورهای حاشیه منطقه خزر که از آنها بعنوان دوازه ورود به آسیا و اروپا یاد می‌شود، تبدیل شدن به بازیگران فعال در عرصه حمل و نقل از اهداف دولت‌های این منطقه می‌باشد و آنها همواره تلاش کرده‌اند به نوعی خود را کریدور ترانزیتی و حمل و نقل منطقه معرفی نمایند. در همین رابطه ایران و آذربایجان نیز طی سال‌های اخیر با هماهنگی‌ها و نشست‌های انجام شده، به دنبال تبدیل شدن به قطب ترانزیتی و تحقق رویاهای حمل و نقل خود می‌باشند. علی‌ایحال نشست‌های راهبردی و اراده سیاسی مقامات تهران و باکو که ابعاد جدیدی به خود گرفته و روند مثبتی را طی می‌کند، از مزیت‌های مهم برای دو کشور در جهت تحقق اهداف مشترک در حوزه حمل و نقل و ترانزیت محسوب می‌گردد که گویی سودای تبدیل شدن به کریدور ترانزیتی منطقه خزر را در سر می‌پرورانند. لیکن در این مقاله سعی شده است زیرساخت‌های حمل و نقل موجود میان ایران و آذربایجان و ظرفیت‌های این حوزه مورد واکاوی قرار گیرد که به آنها خواهیم پرداخت:

حمل و نقل ریلی:
طی چند سال اخیر فقدان مسیرهای ریلی میان ایران و آذربایجان بعنوان حلقه‌ای مفقوده مشهود بود و تجار و بازرگانان دغدغه آن داشتند محموله‌های خود را هر چه سریع‌تر با هدف کاهش هزینه‌های تمام شده به مقصد برسانند. از این نکته غافل نمی‌شویم که موقعیت استراتژیک، ژئوپلتیک و ژئواکونومیک ایران همواره مورد توجه کشورهای بزرگ صنعتی جهان بوده و هست. در واقع موقعیت مناسب ایران دسترسی به خلیج فارس، دریای عمان، دریای مکران و ... را تسهیل می‌کند و قابلیت دسترسی سریع نیز از مزایای آن بشمار می‌رود. در این رابطه طرح ایجاد کریدور حمل و نقل بین‌المللی شمال-جنوب در سال 1379 در "سنت‌پترزبورگ" روسیه به امضای مقامات ایران، روسیه و هند رسید که مهمترین حلقه تجارت میان آسیا و اروپا می‌باشد که در مقایسه با مسیرهای سنتی از نظر مسافت و زمان تا 40 درصد کوتاه‌تر و از نظر هزینه 30 درصد ارزانتر می‌باشد. به همین منظور نقش حمل و نقل ریلی برجسته گردید و تهران و باکو نیز در سال 1395 بر سر اتصال خطوط ریلی ایران و آذربایجان به تفاهم رسیدند و خط ریلی آستارا-آستارا ایجاد شد که با تکمیل خط ریلی قزوین-رشت-آستارا کریدور شمال-جنوب نیز به یکدیگر متصل می‌شوند که با راه‌اندازی این میسر، انتقال بارها از خلیج فارس به مقصد روسیه، دریای سیاه و اروپا معنا می‌گیرد. علی‌ایحال محوریت یافتن حمل و نقل ریلی در برنامه توسعه‌ای کشورهای منطقه مهم ارزیابی می‌گردد و با اتصال این خط آهن، راه رسیدن قطارهای ایران به اروپا نیز گشایش می‌یابد و در کنار کشورهای اروپای شرقی امکان تردد با قطار در کشوری مانند فنلاند نیز وجود خواهد داشت. و در سوی مقابل نیز قطارهای آذربایجان امکان حضور در سواحل خلیج فارس و دریای عمان را تجربه خواهند کرد که از لحاظ اقتصادی به نفع طرفین خواهد بود.
حمل و نقل هوایی:
ارتباطات هوایی میان ایران و آذربایجان نیز طی سال‌های اخیر روند مثبتی را طی کرده است که تعداد پروازها در سال 1395 حدود 16 پرواز در ماه بوده است که پس از نشست مشترک برگزار شده میان تهران و باکو طرف آذری درخواست کرده است این تعداد پرواز به 28 مورد در ماه افزایش یابد و قراردادی نیز دراین خصوص امضا شده است. هم اکنون پرواز تهران-باکو-تبریز و بلعکس میان دو کشور انجام می‌شود که این میزان می‌تواند در آینده و با استفاده از پتانسیل‌های فرودگاه‌های مختلف در ایران افزایش یابد.
حمل و نقل جاده‌ای:
هم مرزی و همسایگی ایران و آذربایجان بر اهمیت ترانزیت کالا میان دو کشور افزوده است. در حال حاضر پایانه مرزی و گمرکی "خمارلو" و "اصلاندوز" در مرز ایران و آذربایجان که به منطقه آزاد تجاری ارس می‌پیوندند از ظرفیت بسیار بالایی در حوزه تجارت و بازرگانی برخوردار هستند که زیرساخت‌های این حوزه نیز می‌بایست با سرمایه‌گذارهای کلان ارتقاء یابد، زیرا توسعه حمل و نقل سرآغاز مسیر توسعه اقتصادی کشورها بشمار می‌رود. از این نکته غافل نمی‌شویم که هزینه تولید و ساخت با بهبود زیرساخت‌ها ارتباط مستقیم دارد و نخستین اثر آن به صرفه کردن تولید و کاهش هزینه‌های مرتبط با آن است که بعنوان یکی از ارکان اصلی رشد و توسعه اقتصادی بشمار می‌رود. بد نیست بدانیم گذرگاه‌های مرزی همچون "جلفا"، "شاخ تختی"، "آستارا"، "بیلسوار"، "ایمیشلی"، "هورادیز"، "نوردوز" و "پلدشت" در مرز ایران و آذربایجان قرار دارند ولیکن تنها چند گذرگاه و گمرک در مرز با این همسایه شمالی فعال هستند. همچنین خاطرنشان می‌کنیم نقطه قوت مسیرهای جاده‌ای میان دو کشور در این گذرگاه‌ها 24 ساعته بودن تردد می‌باشد که همین موضوع کاهش هزینه‌های ترانزیت و حمل و نقل را به ارمغان آورده است که مثبت ارزیابی می‌گردد. در انتها باید به این نکته نیز اشاره می‌کنیم که گمرک‌ها در ایجاد و تقویت مناسبات بین مرزی و نزدیکی هر چه بیشتر مردمان دو کشور به یکدیگر نقش مهمی را ایفا خواهند کرد.
حمل و نقل دریایی:
در حال حاضر گروه کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران با حدود نیم قرن تجربه در صنعت جهانی حمل‌ونقل دریایی و با دارا بودن شبکه بین‌المللی مطمئن و توانایی ارائه خدمات متنوع حمل ونقل، سریع و فراتر از انتظارات مشتریان(با توجه به موقعیت ژئوپلتیک)، به عنوان یک شریک جهانی شایسته برای صاحبان کالا و مشتریان خود شناخته شده است. در واقع کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران اقدام به سازماندهی ساختار شرکت بر مبنای هلدینگ کرده و به عنوان بزرگ‌ترین هلدینگ حمل ونقل کشور با بهره‌مندی از شبکه گسترده دفاتر نمایندگی در سراسر جهان، توانایی ارائه کلیه خدمات حمل ونقل دریایی به طیف وسیعی از مشتریان را دارا می‌باشد. در دریای خزر بنادری همچون "انزلی"، "آستارا"، "نوشهر"، "فریدونکنار" و "امیرآباد" پتانسیل بسیار بالایی در این حوزه دارند که هر یک می‌توانند در توسعه صنعت حمل و نقل نقش موثری داشته باشند.
همچنین در سوی مقابل آذربایجان طی چند سال اخیر با توجه به درآمدهای هنگفت نفتی اقدام به توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل خصوصا در بخش دریایی نموده است. بندر "باکو" بعنوان بزرگترین بندر آذربایجان در دریای خزر با ظرفیت 100 هزار کانتینر در سال محسوب می‌شود که داری 6 اسکله( یک مورد از آن برای کشتی‌های رو-رو استفاده می‌شود)، 16 دستگاه جرثقیل، انبار 24 هزار تنی رو باز و انبار 10 هزار تنی سرپوشیده می‌باشد و از ترمینال دریایی به طول 886 متر و خط آهن نیز بهره می‌برد. علاوه بر این توسعه بندر "اَلَت" یکی از بنادر مهم این کشور که در 60 کیلومتری باکو قرار دارد نیز در راستای به‌سازی و مدرن‌سازی در دستور کار قرار گرفته است که در سه فاز اجرایی می‌گردد. نکته قوت این بندر مجهز شدن آن به خطوط ریلی می‌باشد که علاوه بر آن به خط آهن باکو-تفلیس-قارص نیز متصل شده است. از دیگر بنادر مهم آذربایجان بندر "دوبندی" است که در شبه جزیره "آبشرون" قرار دارد و اغلب برای بارگیری و تخلیه نفت مورد استفاده قرار می‌گیرد. علاوه بر این بنادر دیگری همچون "لنکران"، "هوسان"و "سنگچال" از بنادر تابعه آذربایجان در دریای خزر می‌باشند که انتقال نفت و میعانات گازی از آنها صورت می‌گیرد. لازم به توضیح است ظرفیت سالانه غیرنفتی بنادر آذربایجان حدود 10 میلیون تن در سال و ظرفیت نفتی آنها نیز حدود 35 میلیون تن در سال است. همچنین بیشترین و بهترین عملکرد بنادر آذربایجان در سال 1973 از سوی این کشور تجربه گردید که حدود 24 میلیون تن بوده است.
با توجه به چنین ظرفیت گسترده‌ میان دو کشور همسایه و با توجه به اینکه جمهوری اسلامی ایران دارای مجهزترین تجهیزات بنادری و دریایی در بین کشورهای منطقه می‌باشد، متاسفانه هیچکدام از این دو کشور دوست و همسایه خزری نتوانسته‌اند از چنین ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های تکنولوژیکی بندری در راستای نائل آمدن به اهداف اقتصادی، تجاری به سود مردم کشورشان بهره ببرند. اگر چه سرعت این روند کند بوده و مقامات دو کشور گام‌های بسیار مهمی را در جهت احیای همکاری‌ها در این حوزه برداشته‌اند، اما کاملا واضح و مبرهن است که دولت‌های دو کشور ایران و آذربایجان به این درک رسیده‌اند که افزایش کریدورهای حمل و نقل بین‌المللی دارای جایگاه ویژه‌ای در تقویت فاکتورهای امنیتی و اقتصادی هر کشوری است.

قاسم عزیزی، عضو شورای علمی موسسه بین المللی مطالعات دریای خزر

http://www.iikss.com/fa/index.php/route/news_det/OTc4Mg

 برادران تنی و ناتنی خزری...

موسسه بین‌المللی مطالعات دریای خزر  (IIKSS) – جغرافیای منطقه خزر با توجه به گستردگی‌های موجود اقوام زیادی را در کنار خود می‌بیند که از لحاظ تاریخ، زبان، فرهنگ، هنر، اجتماع، و حتی ژنتیک تشابهات فراوانی با یکدیگر دارند. مردمان حاشیه این پهنه آبی در گذر تاریخ از دامپروری برای مایحتاج زندگیشان استفاده می‌کردند. از آن رو که دامداران به دلیل وضعیت جوی منطقه خزر می‌بایست چراگاه‌های جدید برای احشام خود می‌یافتند، اقدام به ییلاق و قشلاق در فصول مختلف سال می‌کردند. به این ترتیب کوچ‌های فصلی باعث آشنایی اقوام شده که با ازدواج آنها قرابت خاصی از لحاظ ژنتیک و فرهنگ میان مردمان این منطقه شکل گرفته است. بدین ترتیب می‌توان اینگونه اذعان داشت، با گذر زمان اقوام با ریشه مشترک می‌توانند دستخوش تغییر و دگرگونی گردند و فرهنگ‌های متفاوتی بسازند. نمونه بارز این موضوع را می‌توان در ازدواج "الهام علی‌یف" رئیس‌جمهور آذربایجان و "مهربان علی‌یف" همسر ایرانی و اردبیلی وی مشاهد نمود.

حال با توجه به موارد فوق، می‌توان منطقه خزر را به دو نیمه هلال ماه تشبیه کرد. با نگاه ظاهری می‌توان به این نتیجه رسید که هلال سمت چپ متشکل از کشورهای ایران (در قسمت شمالی و شمال غرب)، جمهوری آذربایجان و جنوب غرب روسیه تشابهات زیادی با یکدیگر دارند که نمونه عینی آن ژنتیک و قدرت بدنی مردمان این پهنه سرزمینی می باشد. برای توجیه این مثال به کشتی‌گیران و مدال‌آوران این رشته ورزشی در ادوار مختلف جهانی و المپیک می‌نگریم که اکثر مدال‌های اخذ شده متعلق به ورزشکارانی است که در این هلال قرار دارند. همچنین آذری‌های ایران و آذربایجان نیز از لحاظ چهره مشابه یکدیگر بوده و علاوه بر این فرهنگ و ادب مشترکی نیز با یکدیگر دارند. از دیدگاه ریخت شناسی نیز تشابهات فراوانی میان مردمان شمال ایران و مردمان منطقه قفقاز وجود دارد. مطالعات نیز وجود اختلاط ژنیتیکی بالا و وجود دی‌ان‌ای‌های قفقازی را در استان های شمالی ایران تایید می کند.
برای اثبات ادعای نزدیکی و قرابت اقوام مختلف در منطقه خزر به مصادیق متعدد دیگری نیز می‌توان اشاره نمود.  بعنوان مثال برخی از سنت‌ها و مراسمات مشترک میان آذری زبانان ایران و آذربایجان وجود دارد و دگر سو ترکمن‌های ایران قرابت چشم‌گیری از لحاظ فرهنگ و ادب با ترکمنستان دارند و همین طور کشورهای ترکمنستان و آذربایجان بدون تردید با دارا بودن مرز مشترک با قزاقستان و روسیه قطعا از لحاظ فرهنگی و تاریخی به یکدیگر گره خورده‌اند. حال می‌توان اینگونه نتیجه گرفت که مردمان منطقه خزر ناخواسته در زنجیره‌ای قرار دارند که از لحاظ ژنتیک و متعاقب آن فرهنگ، سنت، تاریخ، زبان، سیاست، اقتصاد، ورزش و ... به یکدیگر اتصالی  غیر قابل انکار داشته، لذا می‌طلبد سیاستمداران این کشورها شرایطی فراهم آورند تا مردمان منطقه خزر بتوانند سهل‌تر با یکدیگر ارتباط داشته باشند.
البته از این موضوع نیز غافل نمی‌شویم که حضور کشورهای غربی، عربی، اسرائیل و ترکیه در منطقه خزر بدون تردید به دلیل از بین بردن عوامل تجانس مردمان حاضر، علی‌الخصوص کم رنگ کردن شباهت ژنتیکی مردمان منطقه حاضر است. در این راستا کشورهای کمتربرخوردار حاشیه خزر به منظور موازنه قوا سعی نمودند با قدرت‌های غربی مراوده نمایند، کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس با پیش کشیدن بحث مذاهب سعی در ایجاد اختلاف میان اقوام شده‌اند و دگر سو بحث گسترش سلفیت و وهابیت را پیگیری می‌نمایند، اسرائیل با نفوذ در ساختار فکری مردمان منطقه خزر خاصه آذربایجان قصد هویت‌زدایی دینی از مردمان این کشور دارد و با تولیدات رسانه‌ای و القاء نمودن واژه "خزر" بعنوان واژه‌ای یهودی، زمینه‌های برهم زدن توازن جمعیتی و مذهبی را فراهم نماید. ترکیه نیز با اشاعه تفکرات پان‌ترکیسم سعی نمود کشورهای آذربایجان، ترکمنستان و قزاقستان که ریشه زبانی مشترک با این کشور دارند را در حلقه منطقه‌ای خود تعریف نماید.
حال با توجه به کلیاتی که در سطور پیشین به آنها اشاره شده است می‌توان اینگونه استنباط کرد که مردمان منطقه خزر همچون مردمان شمال ایران، آذربایجان، روسیه (مردم قفقاز شمالی)، قزاقستان و ترکمنستان از لحاظ ژنتیکی با یکدیگر مشابهت‌های فراوانی دارند که این امر سبب گرایشات و نزدیکی فرهنگ‌های کشورهای همسایه با یکدیگر خواهد شد. طبیعی است در این مسیر مشکلات و موانع جدی از جمله اراده سیاسی سران کشورها می‌تواند روند شکل گیری این همجوشی جمعیتی را کند و حتی ناممکن نماید.

قاسم عزیزی، کارشناس و عضو شورای علمی موسسه بین‌المللی مطالعات دریای خزر

http://www.iikss.com/fa/index.php/route/news_det/OTY0Mg

نشستی با موضوع رژیم حقوقی دریای خزر و موضوعات سیاسی مرتبط با آن با تمرکز بر وضعیت سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و مذهبی  جمهوری آذربایجان

موسسه بین‌المللی مطالعات دریای خزر (IIKSS) - نشستی با موضوع رژیم حقوقی دریای خزر و موضوعات سیاسی مرتبط با آن با تمرکز بر وضعیت سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و مذهبی جمهوری آذربایجان به ابتکار موسسه بین المللی مطالعات دریای خزر (به مدیریت دکتر میثم آرائی درونکلا) و هفته نامه سیاسی، اجتماعی و فرهنگی همدلی اردبیل (به مدیر مسئولی جناب آقای محمد نادری) در دفتر نمایندگی ولی فقیه در استان اردبیل برگزار گردید. بحث و تبادل نظر پیرامون مناسبات بین جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان، آسیب ها و چالش های موجود در مناسبات بین دو کشور و تاثیر آن ها بر مواضع دو کشور در خصوص تحدید حدود دریای خزر محوریت نشست اردبیل را تشکیل داده بود. از جمله موضوعات مهم دیگری که در جریان این نشست مورد بررسی قرار گرفت موضوع تاثیر حضور صهیونیسم و وهابیت در منطقه و تاثیرات این بازیگران غیر رسمی بر مواضع جمهوری آذربایجان بوده است. تمام شرکت کنندگان در جلسه بر تاثیر بسیار مخرب قدرت های غربی و عربی بر مواضع این جمهوری پیرامون مسائل مختلف منطقه ای، به صورت خاص تعیین رژیم حقوقی دریای خزر تا کید کردند.

در نشست حاضر که پس از دیدار با نماینده ولی فقیه در استان اردبیل آیت الله دکتر حسن عاملی، با حضور نمایندگانی از سوی موسسه فرهنگی قفقاز، هفته نامه "همدلی اردبیل"، شرکت تعاونی فرهنگی-آموزشی عام المنفعه "اردبیل مهد تشیع" و نماینده محترم دفتر نمایندگی ولی فقیه در استان اردبیل برگزار گردید، بعد از بررسی وضعیت موجود در جمهوری آذربایجان و مرور مواضع کشورهای حاشیه دریای خزر، وضعیت جاری این کشورها نیز مورد بحث و گفتگو قرار گرفت.

همچنین نمایندگان حاضر با تاکید بر پرهیز از اقدامات و فعالیت های مطالعاتی جزیره ای پیرامون تحولات و رخدادهای منطقه ای، به توافقات اولیه ای راجع به همکاری های بین موسسه ای و تبادل مطالب و نوشتجات، کارشناسان، تجربه و مطالعات صورت گرفته در حوزه منطقه قفقاز و مناطق پیرامونی آن دست یافتند.

در ادامه تاکید گردید تا راهنمایی های آیت الله دکتر سید حسن عاملی نماینده محترم ولی فقیه در استان اردبیل و نماینده این استان در مجلس خبرگان رهبری به عنوان چارچوبی برای مطالعات و همکاری های آتی بین موسسه ای مورد توجه ویژه قرار گیرد. از جمله موضوعات دیگری که در نشست حاضر مورد بحث و بررسی قرار گرفت عبارت بودند از:
تقویت جبهه قومی- مذهبی داخل برای مبارزه با پروژه های نفوذ اسرائیل و وهابیت
احقاق حقوق منصفانه ایران در دریای خزر
مواضع جمهوری اسلامی ایران پیرامون مسائل منطقه ای، خاصه منطقه قفقاز
همکاری های بین موسسه ای با رویکرد هم افزایی مطالعاتی

http://www.iikss.com/fa/index.php/route/news_det/OTM0OA