موسسه بین المللی مطالعات دریای خزر

آب, پاشنه آشیل قزاقستان برای توسعه

موسسه بین‌المللی مطالعات دریای خزر (IIKSS) - تقریبا به استثنای روسیه، همه کشورهای منطقه خزر مصرف کننده منابع آبی رودخانه‌‌های فرامرزی هستند و از مشکل کمبود آب رنج می‌برند. قزاقستان نیز از جمله آن‌ها است و تا حد زیادی به آب‌های فرامرزی آمودریا و سیردریا وابسته است. موضوع کمبود آب به همان اندازه که برای کشورهای آفریقایی و عربی جدی است، برای مردم منطقه خزر از جمله قزاقستان نیز یک تهدید تلقی می‌شود. نمی‌توان تاثیرات منفی پدیده کم آبی بر حوزه‌های اقتصادی و سیاسی این جمهوری خزر را نادیده گرفت که درگیری و منازعه با کشورهای همسایه -  قرقیزستان، ازبکستان و چین بر سر تقسیم منابع آبی یکی از مهم‌ترین آن می‌باشد.

قرقیزستان و تاجیکستان در جریان بالایی رودخانه قرار دارند، این در حالی است که ازبکستان، قزاقستان و ترکمنستان به عنوان مصرف‌کنندگان مهم منابع طبیعی در جریان پائینی رودخانه‌ها قرار داشته و از کمبود آب رنج می‌برند. قرقیزستان و تاجیکستان با کمبود منابع انرژی مواجه هستند و به همین دلیل تلاش می‌کنند برق مورد نیاز خود را از طریق ساخت نیروگاه‌های آبی در رودخانه‌های فرامرزی تامین نمایند که موجب نارضایتی قزاقستان و ازبکستان شده است. اگرچه آستانه و بیشکک توانستند در چارچوب سیستم تبادل پایاپای داد و ستد (آب در مقابل انرژی) و بر اساس قیمت شرطی به توافق برسند، اما قزاقستان و ازبکستان هنوز نتوانستند به اختلافات پیرامون مخزن آب اورتو-تاکویسک پایان دهند. رودخانه ایلی که 80 درصد آن در چین شکل می‌گیرد نیز از دیگر نمونه‌های عینی وابستگی قزاقستان به آب‌های فرامرزی است.

علیرغم مذاکرات متعدد و امضای چندین قرارداد دوجانبه بین آستانه با کشورهای پیرامونی، در نهایت این همسایگان هستند که تصمیم می‌گیرند چه اندازه آب وارد این جمهوری شود. بی‌اعتمادی بین کشورهای منطقه به این دلیل که هر کشور آب رودخانه‌های فرامرزی را جزء لاینفک خود تلقی نموده و تلاش می‌کند حداکثر میزان آب را در قلمرو خود حفظ نماید، در حال افزایش است. علاوه بر مشکلات و چالش‌های بین دولتی، مشکلات دیگری نیز وجود دارد که به کم‌آبی در قزاقستان دامن می‌زند که فقدان زیرساخت‌های تکنولوژیک، استفاده غیرعقلایی از آب، سیستم نادرست مدیریت منابع، آلودگی رودخانه‌ها و ... از جمله آن‌ها است.

کارشناسان قزاقستان در جریان نشستی در سازمان ملل متحد تحت عنوان "منابع آبی و اشتغال" اظهار کردند که دریاچه آرال در وضعیت بحرانی قرار دارد و میزان منابع آبی در دریاچه آرال در سال 2040، 20 درصد کاهش خواهد یافت. شرایط در دریاچه بالخاش نیز چندان مطلوب نیست و بنابر گزارش بوم‌شناسان، اگر تدابیر و تصمیمات مناسب و بهنگامی اتخاذ نگردد، این دریاچه نیز به سرنوشت آرال دچار خواهد شد.کمبود آب آشامیدنی در برخی مناطق قزاقستان، از جمله در استان مانگیستائو نیز در حال افزایش هست. بنابر ارزیابی متخصصان، اگر در حال حاضر این کمبود 40 هزار متر مکعب در شبانه‌روز هست، این رقم در سال 2020 به 70 هزار متر مکعب خواهد رسید.

مقامات قزاقستان با درک اهمیت مشکل کم آبی در این کشور برنامه‌ها و تدابیر ویژه‌ای را در سال‌های اخیر تهیه و تدوین و اتخاذ نمودند که عبارتند از: برنامه استفاده عقلایی از منابع آبی (برنامه دولتی مدیریت منابع آبی)، برطرف نمودن ضعف‌های قانونی در نظامنامه آبی و اکولوژیکی قزاقستان، احیا بخش شمالی دریاچه آرال، آبیاری قطره‌ای در مناطق مختلف کشور، ایجاد و ساخت تاسیسات تقطیر آب شیرین، ایجاد مخازن و انبارهای آب و ... . قزاقستان اگرچه به رودخانه سیردریا و آمو دریا وابسته است، اما همچون بسیاری از دیگر مسائل منطقه‌ای دارای موضع منحصر به فردی است. سیاست آبی این جمهوری شامل احیای منابع آبی است که متمایز از سیاست دیگر کشورهای منطقه می‌باشد. اهالی شبه‌‌جزیره مانگیشلاک اساسا از آب شیرین در یای خزر استفاده می‌کنند که یک کارخانه چند منظوره آن را تولید می‌کند. همچنین در پایان سال گذشته روسیه و قزاقتسان با هدف ساخت تاسیسات آب شیرین کن در خصوص ایجاد بنگاه مشترک قزاقستان-روسیه به توافق رسیدند. کار بر روی یک پروژه ساخت تاسیسات جدید تقطیر آب شیرین با ظرفیت تولید 300 متر مکعب تقطیر آب شیرین در ساعت نیز مراحل نخست خود را سپری می‌کند. مهم‌تر آنکه به دستور رئیس جمهور قزاقستان "نورسلطان نظربایف"، تحقیقات گسترده‌ای در ارتباط با تامین امنیت آبی این جمهوری صورت پذیرفت که در تاریخ این جمهوری بی‌سابقه بوده و برای نخستین بار انجام گرفت. 

محسن حمیدی, عضو شورای علمی موسسه بین المللی مطالعات دریای خزر

http://www.iikss.com/fa/index.php/route/news_det/Nzc3OA