موسسه بین المللی مطالعات دریای خزر

موسسه بین‌المللی مطالعات دریای خزر  (IIKSS) – وجود پهنه آبی خزر همواره به عنوان یکی از منابع مهم برای تامین منافع ساکنین منطقه خزر محسوب می‌گردد که سبب رونق اقتصادی برای مردمان حاشیه‌نشین آن نیز شده است. با پیشرفت علم و تکنولوژی در دنیا راه‌های کسب سود و در آمد نیز به همان اندازه ارتقاء یافته است و برآیند آن تنوع اقتصادی برای جامعه می‌باشد. در حال حاضر موقعیت دریای خزر بعنوان یکی از منابع کسب درآمد در ایران  حائز اهمیت می‌باشد که در شمال کشور جایگاه اقتصادی مطلوبی برای بخش خصوصی دارد. قابل کتمان نیست که استان‌های شمالی از فقر صنعت یا صنعتی بودن و نداشتن صنایع های‌تک رنج می‌برند اما وجود دریای خزر برای ساکنین این خطه تا حدودی فقدان جایگاه صنعت و تکنولوژی را مرتفع ساخته است که نیاز به توجه بیشتری از سوی سرمایه‌گذاران بخش خصوصی و حتی دولتی دارد. بدون تردید موقعیت ممتاز و ویژه ژئواکونومیک، ژئواستراتژیک و ژئوپلتیک دریای خزر از جایگاه مهمی برای جمهوری اسلامی ایران و استان‌های شمالی برخوردار است، همچنین ابعاد پنهان اقتصادی در این پهنه آبی وجود دارد که می‌بایست به آنها توجه گردد. علی‌ایحال در حال حاضر توجه سرمایه‌گذاران در بخش‌های توریستی، کشاوری، شیلات، کشتی‌رانی متمرکز شده است که هر یک به نوبه خود برای بخش خصوصی مهم و سودآور می‌باشد. لذا در این مقاله سعی می‌گردد پتانسیل‌ها و فرصت‌های اقتصادی موجود در دریای خزر مورد بررسی قرار گیرد.

توریسم:
تردیدی وجود ندارد که حاصل سرمایه‌گذاری در صنعت توریسم دستیابی به سود سرشار آن می‌باشد. به همین منظور امروزه اکثر کشورهای جهان سعی دارند سرمایه‌گذاری در این صنعت پرسود را تجربه نموده و بدین ترتیب است که شاهد تحرکات و اقدامات کشورهای منطقه خزری در ساخت جزایر مصنوعی، هتل‌های چند ستاره، مناطق توریستی، برج‌های مرتفع و ... هستیم. در این بین اما سهم استان‌های شمالی ایران در مقایسه با کشورهای همسایه چندان چشم‌گیر و قابل توجه نبوده، اما با همین امکانات حداقلی مشاهده می‌کنیم که سالانه و در روزهایی از سال سیل جمعیت به این استان‌ها گسیل می‌شوند. در واقع توریست‌ها با حضور در اماکن تفریحی و رفاهی تنها اقدام به خرید و یا بهتر آنکه خرج پول می‌نمایند که همین امر سبب خلق سرمایه برای طرف مقابل خواهد بود.
به هر حال توریست‌ها در مسیر عبور خود از اماکن تاریخی و بازارها، فضای سبز زیبا، رستوران‌ها، هتل‌ها، اماکن رفاهی و ... بازدید نموده و قطعا برای ارائه خدمات و حتی خرید صنایع دستی و دیگر محصولات هزینه پرداخت می‌نماید. اما در این میان مشکل مهم و اساسی موجود در رابطه با وضعیت توریسم در منطقه خزر آن است که مردم ایران، شمال کشور و دریای خزر را تنها به عنوان منطقه‌ای برای گردشگری و توریستی می‌پندارند و این در حالیست که از پتانسیل بستر و زیربستر این پهنه آبی غافل شده‌اند. در این خصوص باید گفت تحدید حدود منصفانه دریای خزر می‌تواند آینده اقتصادی استان‌های شمالی و حتی کشور را تامین نماید.
بخش کشاورزی:
اقلیم آب و هوایی و خاک حاصل‌خیز خطه شمال ضامن شغل اصلی مرمان این منطقه بوده است و می‌توان گفت به نوعی بخش اعظمی از مایحتاج غذایی ایرانیان از همین استان‌های شمالی تامین می‌گردد. اما یکی از چالش‌های پیش‌رو و بزرگ کمبود منابع آبی که حاصل از خشکسالی‌ها و عدم بارندگی‌ها می‌باشد و دگرسو عدم استفاده صحیح و نامناسب از آب آینده این منبع غنی درآمدی را با چالش جدی روبرو ساخته است. در حال حاضر تغییر ماهیت کشاورزی و کشت محصولات سازگار با محیط که در عین حال مصرف آب کمی را دارد حائز اهمیت و از سوی دیگر سرمایه‌گذاری در بخش‌های مدیریت استفاده از آب در کشاورزی می‌تواند در آینده بسیاری از مشکلات موجود را مرتفع نماید.
شیلات:
بحث شیلات و آبزیان بخش جدا نشدنی منابع درآمدی برای تمام شهروندان ساحل‌نشین پهنه آبی خزر بشمار می‌رود و می‌توان گفت سفره اکثر ساحل‌نشینان منطقه خزر و به صورت خاص ایران، توسط آبزیان مزین شده است. تولید و صید سالانه بیش از 200 هزار تن انواع آبزیان دریایی و پرورشی بیانگر اهمیت بخش شیلات در استان‌های شمالی می‌باشد که بخش خصوصی می‌تواند در بهبود شرایط فعلی و با هدف کسب سود برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری نماید. در حال حاضر و با چالش کمبود آب بهترین گزینه پرورش آبزیان در قفس و در دریا می‌باشد که مقرون به صرفه خواهد بود. تردیدی وجود ندارد که جمعیت ماهیان در دریای خزر به دلایل مختلف در حال افول می‌باشد و دگرسو سطح منابع آبی سطحی و زیرسطحی نیز با چالش روبرو شده است. در واقع ذکر چنین مشکلاتی باعث می‌گردد که بیش از پیش در رابطه با پرورش ماهی در قفس و سرمایه‌گذاری در این بخش توجه نمود. ورود بخش خصوصی به این عرصه بدون تردید علاوه بر کسب سود حفظ منابع آبی را نیز به همراه خواهد داشت.
در حال حاضر کشورهای منطقه خزر با استفاده از کشتی‌های جدید و پیشرفته که توانایی انجماد و نگهداری ماهی را دارند توانسته‌اند گام بلندی در اقتصادی‌سازی آن بردارند و این در حالیست که صیادان ایرانی کماکان به صورت سنتی و با استفاده از قایق‌های کوچک و لنج‌های صیادی اقدام به این امر می‌کنند. علاوه بر این تبدیل برخی ماهی‌های صید شده به محصولات مختلف از قبیل پودر ماهی برای تهیه خوراک ماهیان پرورشی، تبدیل به وسایل آرایشی و بهداشتی و تولیدات متنوع دیگری که از ماهیان حاصل می‌گردد از دیگر مهمی است که در کشورهای منطقه خزر انجام می‌شود.
کشتی‌رانی و حمل و نقل دریایی:
کشورهای دنیا در زمینه کشتی‌رانی و حمل و نقل دریایی که امروزه به عنوان یکی از فاکتورهای کسب سود و درآمد یاد می‌شود سرمایه‌گذاری هنگفتی انجام داده‌اند که کشورهای منطقه خزر نیز از این قاعده مستثنی نمی‌باشند. در این میان کشورهای آذربایجان، ترکمنستان و قزاقستان طی سال‌های اخیر با دو هدف 1- ارتباط با جهان خارج (که این امر از طریق آذربایجان مرتفع می‌گردد) و  2- زمینه‌های عبور جاده ابریشم جدید (که از این کریدور فراهم نمایند)، اقدام به سرمایه‌گذاری در این صنعت نموده‌اند.
در نتیجه می‌توان گفت ظاهراً به هیچ وجه نمی‌توان مانع از این تصمیم و اراده جدی از سوی طرفین شد. لذا می‌بایست در ایران بسترهای دریایی به منظور همکاری مشترک منطقه‌ای با این سه کشور شکل بگیرد. لذا زیرساخت‌های کشتی‌سازی باید به دنبال بومی‌سازی این صنعت در آب‌های سبک خزری پیش برود(صنعت کشتی‌سازی در آب‌های شور اقیانوس و آب‌های رودخانه‌ای متفاوت است) که بدین ترتیب علاوه بر تامین نیازهای داخلی بتوانیم در خرید و فروش کشتی‌ها در این پهنه آبی نقش جدی داشته باشیم.

قاسم عزیزی، عضو شورای علمی موسسه بین المللی مطالعات دریای خزر

http://www.iikss.com/fa/index.php/route/news_det/MTA1NzQ