موسسه بین المللی مطالعات دریای خزر

سیاستی که بوی نفت می دهد..... (جایگاه نفت در شکل دهی سیاست خارجی کشورهای منطقه خزر)

موسسه بین‌المللی مطالعات دریای خزر (IIKSS) - در جهانی که نفت نه فقط به عنوان ابزاری برای کسب درآمد ملی، بلکه ابزاری برای اعمال سیاست خارجی کشورها نیز مطرح گردیده است، نمی توان معادلات سیاسی و بین المللی کشورها را جدای از محصولات انرژی محور تعریف نمود، زیرا اگر بتوان انرژی مورد نیاز بشر را از محصولاتی به غیر از نفت و گاز تعریف نمود، قطعاً روابط بین المللی شکل و ماهیتی دگرگون خواهند یافت. بدین جهت نمی توان برای تحلیل وقایع پیچیده منطقه خزر چشم بر روی صنعت نفت و گاز کشورهای این منطقه بست. نفت در منطقه خزر نقش تعیین کننده ای در اقتصاد کشورهای این منطقه و سیاست داخلی و خارجی کشورهای منطقه خزر دارد. در واقع می توان ادعا نمود که بخش بزرگی از معادلات سیاسی منطقه خزر بر اساس اقتصاد نفتی شکل گرفته اند که چه در حوزه اثرگذاری و چه در حوزه اثرپذیری کشورها می توان این مقولات را مورد مطالعه قرار داد.

در کشورهای منطقه خزر نفت به عنوان سرمایه ای ملّی به حساب می آید. در همین راستا باید بخش عمده ای از بودجه این کشورها از نفت و گاز آنها تامین گردد. به عبارتی می توان بودجه تمامی کشورهای منطقه خزر را نفتی و یا متاثر از نفت تعریف نمود. البته با دقیق شدن در صنعت نفت کشورهای منطقه خزر می توان دریافت که ارزش نفت تنها محدود به نقش آن در تامین بودجه کشورها نیست بلکه نفت به عنوان زمینه ای برای ایجاد اشتغال و توسعه رفاه نیز مطرح است. از طرفی در کشوری نظیر روسیه می توان ساختار توزیع قدرت را در هرم های نفتی این کشور که در قالب شرکت های خصوصی و دولتی نفت و گاز ایجاد گردیده اند نیز مشاهده نمود، به گونه ای که بسیاری از شرکت های نفتی خصوصی و یا مدیران شرکت های تقریباً دولتی دارای ارتباط ارگانیک با افراد حاضر در رأس هرم قدرت در این کشورها می باشند. همچنین در منطقه خزر نفت به عنوان یک ابزار کلیدی اعمال سیاست های داخلی و خارجی به حساب می آید.

از طرفی بخش بسیار بزرگی از عاملیت و سهم استخراج منابع نفت و گاز منطقه خزر (بخصوص در ترکمنستان، آذربایجان و قزاقستان) در ید اختیار شرکت های چندملیتی و غربی قرار دارد که در قالب سرمایه گذاری مشترک خود را بروز داده اند. شرکت های نظیر بی پی، توتال، استات اویل، اکسون موبیل، شل، پتروناس، شرکت ملی نفت چین و ... از جمله این شرکت ها هستند که در منطقه خزر فعالیت های بسیار گسترده ای دارند.  کشورهای منطقه خزر نیز با این توجیه وارد مشارکت با شرکت های غربی می شوند که اولاً بتوانند ضعف های تکنولوژی خود را جبران نمایند و دوماً بتوانند از حجم سرمایه گذاری اولیه خود بکاهند و سوما بتوانند با استفاده از پتانسیل های تجاری و سیاسی شرکت های غربی، منابع استحصال شده نفتی و گازی را راحت تر منتقل نموده و یا به فروش برسانند و در نهایت شرکت های تاسیس شده آنها وجهه بین المللی پیدا کرده و بتوانند با فروش سهام خود در بازارهای بین المللی نظیر بازار بورس لندن، منابع و سرمایه های مورد نیاز برای توسعه صنایع نفت و گاز را تامین نمایند.

در کنار این مقولات باید به این حقیقت نیز اشاره نمود که به دلیل تجربه های تاریخی حاکمیتی نظیر اشغال ایران توسط روسها در ادوار تاریخی گذشته، تجزیه اتحاد جماهیر شوروی و ترس کشورها از بازگشت به دوران تسلط روس ها بر آنها، همواره سیاست های اقتصادی و خارجی این کشورها به گونه ای شکل گرفته است که رو به سوی هر چه دور شدن از یکدیگر و ایجاد یک کشور مستقل و غیر وابسته باشد. البته با این که استقلال هر یک از این کشورها امری مطلوب است اما باید در نظر داشت که نباید برای فرار از وابستگی، به کشور دیگری وابسته گردید. لذا کشورها تصمیم گرفته اند با دشمنِ دشمن خود متحد گردند و از آنها در صنایع نفت و گاز خود استفاده نمایند.

سهم این گونه مشارکت ها در برخی از پروژه ها و شرکت های قزاق، ترکمن و آذری به گونه ای است که در برخی از پروژه ها سهم کشور میزبان در آن شرکت به سختی به بالای 10 درصد می رسد. حال با در نظر گرفتن دو فاکتور مهم قدرت و نفوذ شرکت ها و کشورهای غربی در صنایع نفت و گاز کشورهای منطقه خزر و تاثیر پذیری گسترده و فراگیر سیاست های عمومی داخلی کشورها از نفت می توان نتیجه گیری نمود که سیاست خارجی کشورهای منطقه خزر نمی تواند بی تاثیر از در هم کنش این دو مقوله مهم باشد. زیرا سیاستمدار خزری باید به گونه ای با دنیا تعامل داشته باشد که همواره معبر اصلی تامین بودجه، اشتغال و رفاه کشورش باز بماند که این امر منتج به همسو شدن سیاست های خارجی این کشورها با سیاست های خارجی کشورهای غربی خواهد گردید. در مجموع، همه کشورهای منطقه خزر از مشکلات مشابهی رنج می ‌برند. همه آن‌ها نیازمند دلارهای نفتی، سرمایه‌ گذاری‌ و تکنولوژی‌ غرب هستند. 

بدین سبب می توان گفت گونه ای از واگرایی در روابط میان کشورهای منطقه خزر شکل گرفته است و نه تنها صنعت نفت موجبات همگرایی این کشورها را باعث نگردیده است، بلکه محل اصلی واگرایی کشورهای منطقه خزر و نفوذ کشورها و شرکت های غربی در این منطقه شده است. در این زمینه می توان به نفوذ قابل توجه شرکت هایی نظیر بریتیش پترولیوم در صنایع نفت و گاز روسیه  و آذربایجان اشاره نمود. در چنین وضعیتی چه تضمینی وجود دارد که به دلیل وجود ارتباطات ارگانیک میان شرکت های های نفتی روسیه با بریتانیا، این واقعیت باعث همسو شدن سیاست خارجی روس ها و آنگلوساکسون ها نسبت با کشوری نظیر ایران نگردد؟

شاید به همین دلیل است که هیچگاه کشورهای حاشیه خزر رو به سوی یک همگرایی استراتژیک و بلندمدت نرفته اند، زیرا بدیهی است که از دیدگاه کشوری نظیر روسیه یا قزاقستان یا ترکمنستان و یا آذربایجان، در دوراهی میان همسویی با منافع سیاسی ایران و حفظ منافع اقتصادی خود که در دستان شرکت های غربی است، این کشورها منافع اقتصاد نفتی خود که شریان حیاتی آنها برای ماندن در دنیای امروزی است را انتخاب می نمایند.

در این راستا اگر جمهوری اسلامی ایران مایل به ایجاد و حفظ یک اتحاد استراتژیک با کشورهایی است که تمامی اجزای سیاستشان بوی نفت می دهد, باید به نحو شایسته ای یک برنامه بلند مدت برای سرمایه گذاری در صنایع نفت و گاز کشورهای منطقه خزر داشته باشد. این برنامه جامع و بلند مدت باید شامل کوتاه کردن دست کشورهای غربی از صنایع نفت و گاز این کشورها باشد که می تواند شامل طیف گسترده ای از فعالیت ها نظیر سرمایه گذاری در این صنعت پرسود و یا خرید سهم شرکت های غربی در پروژه ها و شرکت های مشترک نفتی در منطقه باشد. تنها در این صورت است که می توان به ایجاد و حفظ یک اتحاد استراتژیک در منطقه خزر امید داشت. در این صورت می توان کشورهایی را که از لحاظ مسافت بسیار به هم نزدیک اما از لحاظ سیاست خارجی بسیار از یکدیگر دورند را به یکدیگر پیوند داد. همزمان ایران و کشورهای منطقه باید به تهیه و تدوین استراتژی همه‌جانبه‌ای بپردازند که هدف آن تغییر ساختار اقتصاد و کاهش وابستگی به استخراج نفت خام می‌ باشد.

میثم آرائی درونکلا

عضو هیئت علمی دانشگاه و مدیریت موسسه بین المللی مطالعات دریای خزر

http://www.iikss.com/fa/index.php/route/news_det/NjczMA