موسسه بین المللی مطالعات دریای خزر

آب, پاشنه آشیل قزاقستان برای توسعه

موسسه بین‌المللی مطالعات دریای خزر (IIKSS) - تقریبا به استثنای روسیه، همه کشورهای منطقه خزر مصرف کننده منابع آبی رودخانه‌‌های فرامرزی هستند و از مشکل کمبود آب رنج می‌برند. قزاقستان نیز از جمله آن‌ها است و تا حد زیادی به آب‌های فرامرزی آمودریا و سیردریا وابسته است. موضوع کمبود آب به همان اندازه که برای کشورهای آفریقایی و عربی جدی است، برای مردم منطقه خزر از جمله قزاقستان نیز یک تهدید تلقی می‌شود. نمی‌توان تاثیرات منفی پدیده کم آبی بر حوزه‌های اقتصادی و سیاسی این جمهوری خزر را نادیده گرفت که درگیری و منازعه با کشورهای همسایه -  قرقیزستان، ازبکستان و چین بر سر تقسیم منابع آبی یکی از مهم‌ترین آن می‌باشد.

قرقیزستان و تاجیکستان در جریان بالایی رودخانه قرار دارند، این در حالی است که ازبکستان، قزاقستان و ترکمنستان به عنوان مصرف‌کنندگان مهم منابع طبیعی در جریان پائینی رودخانه‌ها قرار داشته و از کمبود آب رنج می‌برند. قرقیزستان و تاجیکستان با کمبود منابع انرژی مواجه هستند و به همین دلیل تلاش می‌کنند برق مورد نیاز خود را از طریق ساخت نیروگاه‌های آبی در رودخانه‌های فرامرزی تامین نمایند که موجب نارضایتی قزاقستان و ازبکستان شده است. اگرچه آستانه و بیشکک توانستند در چارچوب سیستم تبادل پایاپای داد و ستد (آب در مقابل انرژی) و بر اساس قیمت شرطی به توافق برسند، اما قزاقستان و ازبکستان هنوز نتوانستند به اختلافات پیرامون مخزن آب اورتو-تاکویسک پایان دهند. رودخانه ایلی که 80 درصد آن در چین شکل می‌گیرد نیز از دیگر نمونه‌های عینی وابستگی قزاقستان به آب‌های فرامرزی است.

علیرغم مذاکرات متعدد و امضای چندین قرارداد دوجانبه بین آستانه با کشورهای پیرامونی، در نهایت این همسایگان هستند که تصمیم می‌گیرند چه اندازه آب وارد این جمهوری شود. بی‌اعتمادی بین کشورهای منطقه به این دلیل که هر کشور آب رودخانه‌های فرامرزی را جزء لاینفک خود تلقی نموده و تلاش می‌کند حداکثر میزان آب را در قلمرو خود حفظ نماید، در حال افزایش است. علاوه بر مشکلات و چالش‌های بین دولتی، مشکلات دیگری نیز وجود دارد که به کم‌آبی در قزاقستان دامن می‌زند که فقدان زیرساخت‌های تکنولوژیک، استفاده غیرعقلایی از آب، سیستم نادرست مدیریت منابع، آلودگی رودخانه‌ها و ... از جمله آن‌ها است.

کارشناسان قزاقستان در جریان نشستی در سازمان ملل متحد تحت عنوان "منابع آبی و اشتغال" اظهار کردند که دریاچه آرال در وضعیت بحرانی قرار دارد و میزان منابع آبی در دریاچه آرال در سال 2040، 20 درصد کاهش خواهد یافت. شرایط در دریاچه بالخاش نیز چندان مطلوب نیست و بنابر گزارش بوم‌شناسان، اگر تدابیر و تصمیمات مناسب و بهنگامی اتخاذ نگردد، این دریاچه نیز به سرنوشت آرال دچار خواهد شد.کمبود آب آشامیدنی در برخی مناطق قزاقستان، از جمله در استان مانگیستائو نیز در حال افزایش هست. بنابر ارزیابی متخصصان، اگر در حال حاضر این کمبود 40 هزار متر مکعب در شبانه‌روز هست، این رقم در سال 2020 به 70 هزار متر مکعب خواهد رسید.

مقامات قزاقستان با درک اهمیت مشکل کم آبی در این کشور برنامه‌ها و تدابیر ویژه‌ای را در سال‌های اخیر تهیه و تدوین و اتخاذ نمودند که عبارتند از: برنامه استفاده عقلایی از منابع آبی (برنامه دولتی مدیریت منابع آبی)، برطرف نمودن ضعف‌های قانونی در نظامنامه آبی و اکولوژیکی قزاقستان، احیا بخش شمالی دریاچه آرال، آبیاری قطره‌ای در مناطق مختلف کشور، ایجاد و ساخت تاسیسات تقطیر آب شیرین، ایجاد مخازن و انبارهای آب و ... . قزاقستان اگرچه به رودخانه سیردریا و آمو دریا وابسته است، اما همچون بسیاری از دیگر مسائل منطقه‌ای دارای موضع منحصر به فردی است. سیاست آبی این جمهوری شامل احیای منابع آبی است که متمایز از سیاست دیگر کشورهای منطقه می‌باشد. اهالی شبه‌‌جزیره مانگیشلاک اساسا از آب شیرین در یای خزر استفاده می‌کنند که یک کارخانه چند منظوره آن را تولید می‌کند. همچنین در پایان سال گذشته روسیه و قزاقتسان با هدف ساخت تاسیسات آب شیرین کن در خصوص ایجاد بنگاه مشترک قزاقستان-روسیه به توافق رسیدند. کار بر روی یک پروژه ساخت تاسیسات جدید تقطیر آب شیرین با ظرفیت تولید 300 متر مکعب تقطیر آب شیرین در ساعت نیز مراحل نخست خود را سپری می‌کند. مهم‌تر آنکه به دستور رئیس جمهور قزاقستان "نورسلطان نظربایف"، تحقیقات گسترده‌ای در ارتباط با تامین امنیت آبی این جمهوری صورت پذیرفت که در تاریخ این جمهوری بی‌سابقه بوده و برای نخستین بار انجام گرفت. 

محسن حمیدی, عضو شورای علمی موسسه بین المللی مطالعات دریای خزر

http://www.iikss.com/fa/index.php/route/news_det/Nzc3OA

وضعیت منابع آب در جمهوری آذربایجان:

(عدم منابع یا عدم مدیریت؟)

موسسه بین‌المللی مطالعات دریای خزر (IIKSS) - - خوب می دانیم که آب همواره به عنوان یکی از با ارزش‌ترین منابع طبیعی و استراتژیک هر کشور بشمار می‌رود. بدیهی است که آب از مولفه های اساسی و تاثیرگذار در ایجاد تمدن و شکل‌گیری اقتصاد در هر کشور می‌باشد، به همین دلیل استفاده منطقی از این نعمت الهی همواره در دستور کار دولت‌ها بوده است. در واقع می‌توان اینگونه اظهار کرد که در دنیای کنونی و با توجه به آمارهای ارائه شده از سوی نهادهای بین‌المللی، آب در آینده به یک منبع مهم استراتژیک تبدیل خواهد شد که توسعه اقتصادی را تحت تاثیر قرار می‌دهد، زیرا رشد اقتصادی مستلزم افزایش قابل توجه مصرف آب می‌باشد. در این خصوص می‌توان گفت مشکلات آبی طی سال‌های آتی گریبان‌گیر اکثر کشورهای جهان خواهد شد که سیاست خارجی دولت‌ها را درگیر این مسئله خواهد ساخت.

آذربایجان نیز از این قاعده مستثنی نیست، کشوری که 50 درصد منابع کلیدی آبی آن توسط رودهایی همچون "کورا(کوروش یا کُر)"، "آراز(ارس)"، "سامور" و ... تامین می‌گردد که سرچشمه آنها در خارج از قلمرو سرزمینی آنها قرار دارد. همچنین کل رودخانه‌های بزرگ و کوچک این کشور 8359 مورد بیان شده است که از این تعداد 171 رودخانه طولشان بیش از 25 کیلومتر، حدود 327 رودخانه 10 تا 25 کیلومتر و 7861 رودخانه نیز کمتر از 10 کیلومتر طول دارند و متوسط چگالی شبکه‌های رودخانه‌ای آذربایجان حدود 39/0 کیلومتر مکعب می‌باشد که بالاترین تراکم حدود 84/0 کیلومتر مکعب از رودخانه "لنکران" و پایین‌ترین چگالی حدود20/0 کیلومتر مکعب از رودخانه‌های "جیران‌چال"، "آبشرون" و "قوبوستان" است. ضمنا, میزان منابع آبی سطحی فرامرزی این کشور 19 الی 6/20 کیلومتر مکعب و حدود 5/9 الی 10 کیلومتر مکعب نیز آب‌های زیرسطحی می‌باشد.

می‌توان گفت در این کشور حدود 27 کیلومتر مکعب آب جریان دارد که از این میزان حدود 20 الی 21 کیلومتر مکعب ذخیره‌سازی می‌گردد. آذربایجان در همین راستا و به منظور استفاده حداکثری از منابع آبی، طی سال‌های اخیر اقدام به ساخت مخازن و سدهای آبی نموده است که تعداد آنها به 140 فقره می رسد و بزرگترین مخزن آن نیز بر روی رودخانه "کُر" با نام "مینگاچویر" با حجم 16 میلیارد مترمکعب ساخته شده است.

آذربایجان در زمینه آب‌های زیرسطحی سالانه 9 میلیارد متر مکعب ذخیره آبی دارد که 60 درصد آن در مناطق شمال غربی و جنوب غربی واقع شده است. همچنین در این جمهوری 450 دریاچه بزرگ و کوچک وجود دارد که از این تعداد 200 مورد در ماه‌های گرم سال ( از ژوئیه تا اوت) خشک می‌شوند. علاوه بر این تعداد یخچال‌های طبیعی موجود در آذربایجان نیز به لطف وجود کوه‌های مرتفع حجم انبوهی از آب را در خود ذخیره‌سازی کرده‌اند و چشمه‌های متعددی نیز در این مناطق, که در حوزه قفقاز جنوبی متمرکز شده, با بهترین کیفیت وجود دارد، ولیکن طی 70 سال اخیر به صورت چشم‌گیری از این ذخایر کاسته شده است.

اما نکته قابل تامل در رابطه با این کشور عدم دسترسی مردم به آب شیرین کافی می‌باشد. هر چند آذربایجان غنی از انرژی است و می‌توان گفت تمام شهروندان آن دسترسی قابل اطمینانی به گاز و برق دارند ولیکن در جبهه دیگر, از نظر تامین آب آشامیدنی با چالشی جدی روبرو می باشد, به همین منظور ایجاد زیرساخت‌های تامین آب شرب یکی از اولویت‌های مهم دولت آذربایجان می‌باشد. در این زمینه دولت باکو طی سال‌های اخیر و با پشتیبانی "بانک جهانی" قسمتی از درآمدهای نفتی جمهوری را به منظور تامین آب شرب ساکنین مناطق مختلف این کشور اختصاص داده‌اند که در این راستا و در سال گذشته میلادی تصفیه‌خانه آب با سیستم پیچیده و مدرن "اولترافیلتراسیون" در "جیران‌باتن" مورد بهره‌برداری قرار گرفت که آب شرب شهرهای "باکو" و "آبشرون" را تامین می‌کند. لازم به ذکر است این مرکز تصفیه بعنوان بزرگترین تصفیه‌خانه آب در جهان می‌باشد که با فن‌آوری‌های مدرن در جهان بنا شده است. همچنین "الهام علی‌اف" رئیس‌جمهور آذربایجان بر اجرای پروژه‌های مهم خصوصا در زمینه تامین آب شرب تاکید دارد و به دستور وی تمام نقاط این کشور می‌بایست از آب سالم برخوردار باشند در واقع او معتقد است "آب آشامیدنی سالم به معنای زندگی سالم است". این موضوع در حالی است که اکثر خانواده‌های روستایی آذربایجان آب مورد نیاز خود را از طریق چاه‌های حفر شده تامین می‌نمایند و تنها کمتر از 50 درصد روستاها لوله‌کشی آب دارند.

مشکلات آبی آذربایجان همچنین سیاست خارجی این کشور را نیز تحت تاثیر قرار داده است بطوریکه دستگاه سیاست خارجی باکو همواره با سه چالش همچون مشکل آلودگی رودخانه‌هایی که از خارج وارد این کشور می‌شوند، چالش بر سر توافق نحوه اشتراک و میزان استفاده از آب‌های مرزی و مقابله با تصمیم کشورهای همسایه بر سر ساخت مخازن و سدهای آبی و انتقال آب ، روبروست و در پی حل آنهاست.

در واقع تجربه نشان داده است که منابع طبیعی کمیاب همواره بعنوان موضوعی برای رقابت و به صورت اجتناب‌ناپذیری موجب منازعه میان کشورها شده است. در این خصوص می‌توان اذعان داشت، آذربایجان در حوزه جغرافیایی و آبی بعنوان کشور پایین دست آبی در میان همسایگان شناخته شده است و می‌توان گفت به نوعی در بن‌بست قرار دارد. همین موضوع سبب شده است اختلافاتی میان این جمهوری با کشورهای بالادستی همچون گرجستان و ارمنستان بوجود آید. پساب‌های صنعتی و کشاورزی ارمنستان و گرجستان از طریق رودهای ارس و کُر وارد آذربایجان می‌شوند که همین مسئله مورد نارضایتی مقامات این کشور شده است. البته نکته قابل تامل در این خصوص آن است که این رودها در انتها به دریای خزر می‌ریزند که بدون تردید محیط زیست ایران نیز با چالش روبرو خواهد شد.

از دیگر مشکلات عمده در این کشور فقدان سیستم‌های آبیاری مناسب می‌باشد که تاثیر منفی بر کشاورزی و باغداری گذاشته است. هر چند دسترسی آب برای کشاورزان تا حدودی با ایجاد کانال‌ها و مخازن آبی تسهیل شده است ولیکن نحوه استفاده از آن سبب شده است تا در فصول گرم سال با مشکلات جدی حاصل از کم آبی روبرو شوند.

در انتها با عنایت به هر آنچه که در سطور پیشین به آنها اشاره شده است می‌توان گفت، اگر چه این کشور با محدودیت آب شیرین در بخش‌های مختلف خصوصاً در مناطق جنوبی روبرو است ولیکن در میان اکثر کشورهای جهان و منطقه وضعیت بهتری دارد. همچنین آذربایجان در میان کشورهای حاشیه دریای خزر تنها منطقه‌ای است که تمام شرایط و مولفه‌های اصلی برای استفاده مفید از آب برای مصارف کشاورزی و صنعتی را داراست که شامل زمین قابل کشت مناسب و هوای مساعد می‌باشد و این در حالیست که 4 کشور دیگر منطقه خزر از چنین مولفه هایی محرومند. بعنوان مسال روسیه منابع آبی فراوان دارد ولیکن زمین مناسب و هوای مساعد جهت کشت ندارد، دگر سو ایران دارای زمین‌های حاصل‌خیز و آب و هوای مساعد می‌باشد اما از نظر منابع آبی با چالش روبرو است. همچنین ترکمنستان و قزاقستان نیز از این قاعده مستثنی نیستند.

قاسم عزیزی, کارشناس و عضو شورای علمی موسسه بین المللی مطالعات دریای خزر

http://www.iikss.com/fa/index.php/route/news_det/NzM5Nw

ایده ای برای تجارت آب شیرین با روس ها...

موسسه بین‌المللی مطالعات دریای خزر    (IIKSS)- در گزارش نشست اقتصاد جهانی در سال 2015 تحت عنوان "چالش‌های جهانی" بحران آب به عنوان بزرگ‌ترین خطر برای بشریت به لحاظ دامنه تاثیرگذاری عنوان گردید. هر شش نفر یک نفر در دنیا از کم آبی رنج می‌برد. آب به مراتب مهم‌تر از نفت است و در آینده‌ای نزدیک گران‌تر از نفت خواهد شد. مردم شاید بتوانند بدون منابع انرژی سوختی زندگی کنند و از عهده همه چیز برآیند، اما بدون آب و غذا هرگز نمی‌توانند زنده بمانند. در طول تاریخ قدرت‌های بزرگ دنیا همواره برای نفت، گاز و زغال سنگ با یکدیگر جنگیده‌اند. در حال حاضر آب آشامیدنی نیز به این منابع اضافه گردید که کمبود آن بر اقتصاد، حوزه اجتماعی و تامین امنیت منطقه‌ای و ملی کشورها در نقاط مختلف دنیا تاثیرگذار هست. اگرچه آب سیاره ما را از دیگر سیارات مرده متمایز می‌سازد، اما این منبع حیات در اثر بی‌توجهی و عدم اتخاذ تدابیر عقلایی و هماهنگ به یکی از حادترین مشکلات سیاره زمین تبدیل شده است. اما دامنه و گستردگی این مشکل از کشوری به کشور در منطقه خزر متفاوت می‌باشد که به صورت خلاصه به تشریح وضعیت منابع آبی در آن‌ها می‌پردازیم.  

وضعیت منابع آبی در روسیه...

روسیه یکی از دو کشوری است که ذخایر آب آشامیدنی در آن‌ها به اندازه کافی وجود دارد. واقعیت موقعیت جغرافیایی روسیه و وجود منابع در آن غیر قابل انکار است. برای مقایسه، روسیه 10 برابر چین و دو برابر آمریکا دارای زمین زراعی است. کشور عظیم و پرجمعیت چین تنها دارای 0.08 درصد هکتار زمین زراعی است. میزان زمین زراعی آمریکا نیز با سرعت بیشتری در مقایسه با دیگر کشورهای دنیا در حال کاهش هست.

بسیاری به روسیه عنوان انبار آب نگاه می‌کنند. روسیه با آب‌های 12 دریا، بیش از 2.5 میلیون رودخانه بزرگ و کوچک و بیش از 2 میلیون دریاچه احاطه شده است. 120 رودخانه به طول 10 کیلومتر ساختار و شاکله آبی روسیه را تشکیل می‌دهند. بیش از 400 هزار کیلومتر آبراه مناسب برای کشتیرانی در قلمرو روسیه وجود دارد که به رشد و توسعه اقتصادی این کشور کمک می‌کند. 90 درصد آب سالانه رودخانه‌‌های روسیه به اقیانوس‌های منجمد شمالی و آرام و تنها کم‌تر از 8 درصد به دریاهای خزر و آزوف می‌ریزد. اما نکته جالب توجه آنکه بیش از 80 درصد جمعیت روسیه در حاشیه دریاهای خزر و آزوف زندگی می‌کنند و بخش اساسی زیرساخت‌های اقتصادی روسیه نیز در این بخش‌ها واقع شده‌اند. در ناحیه سیبری که غنی‌ترین بخش روسیه به لحاظ آبی است، بزرگ‌ترین سیستم‌های رودخانه‌‌ای واقع هستند: آنگارا-ینیسی، اوب و ایرتیش. در مجموع 43 درصد منابع همه آب‌های رودخانه‌ای روسیه در ناحیه سیبری قرار دارد. در خصوص دریاچه‌ها، عمیق‌ترین دریاچه آب شیرین دنیا – بایکال - در روسیه قرار دارد. این دریاچه دارای 23 هزار کیلومتر مکعب آب شیرین هست که 20 درصد آب شیرین دنیا و 90 درصد آب شیرین روسیه را شامل می‌شود. در مجموع روسیه 80 درصد منابع آب شیرین دنیا را دارا است. همه این‌ها بدین معنا است که روسیه در زمره کشورهایی قرار دارد که دارای منابع آبی قابل توجهی است و بحران آبی این کشور را تهدید نمی‌کند.

روس‌ها حتی سودای صادرات آب به کشورهای بزرگی همچون چین را نیز در سر می‌پرورانند. بنابر اخبار و گزارشات، مقامات روسیه اخیرا طرح و برنامه انتقال آب شیرین به خشک‌ترین استان چین – سین کیانگ – را اعلام نمودند. در این خصوص شبکه تلویزیونی "راشا تودی" تقریبا در اواسط سال 2016 مقاله‌ای را تحت عنوان "عطش آب: روسیه می‌تواند آب شیرین را به استان خشک چین منتقل نماید" را منتشر نمود. احتمالا در آینده‌ای نه چندان دور چین و کشورهای پرجمعیتی همچون هند برای نجات نیمی از مردم دنیا مجبور به سرمایه‌گذاری بر روی منابع آبی روسیه خواهند شد. روس‌ها با در اختیار داشتن این میزان از منابع آبی قادر هستند تقریبا نیمی از دنیا را تغذیه نموده و زمین‌های قابل آبیاری نیز برای تغذیه نیمی دیگر از دنیا ایجاد نمایند.  

با این توضیحات شاید بتوان با جسارت و صراحت بیشتری پیش‌بینی نمود که آب در آینده‌ای نه چندان نزدیک به یکی از مزیت‌های مهم سیاست خارجی روسیه تبدیل خواهد شد. و از آنجایی که آب ارزشمندترین کالا در بین دیگر منابع طبیعی است و روسیه نیز دارای منابع عظیم آبی است، به نظر می‌رسد که "فاکتور آب" به یکی از دلایل سیاست‌های تهاجمی غرب و آمریکا بر علیه روسیه تبدیل گردد یا شاید هم شده و می‌بایست بخشی از عصبیت‌های سیاسی آن‌ها بر علیه مسکو را در همین چارچوب مورد ارزیابی قرار داد.

تجارت آب شیرین با روس ها....

در همین راستا دولت جمهوری اسلامی ایران می تواند همانند چین با یک برنامه ریزی درازمدت و یک چانه زنی معقولانه به دنبال واردات آب شیرین از روسیه به مناطق کویر مرکزی و شمال غرب ایران باشد تا عطش کویر را با لطافت حاصل از آبهای شیرین چاره نماید. واقعیت جغرافیایی حاکم بر فلات ایران حاکی از آن است که حتی با مدیریت صحیح هم نمی توان به ورودی آب های شیرین ایران با حسن نیت نگریسته شود و می توان با آب های شیرین روسیه به توسعه کشاورزی و شهری در نیمه شرقی و مناطق مرکزی ایران که از بی آبی مفرط رنج می برند کمک شایانی نمود. ایران می تواند در چارچوب یک مشارکت منطقه ای موثر با کشورهای قزاقستان و ترکمنستان اقدام به احداث بزرگترین کانال انتقال آب شیرین تاریخ از روسیه به کشورهای هدف بنماید. طبیعی است که این سیاست می تواند ابعاد و زوایای مختلفی در زمینه های سیاسی و جغرافیایی داشته باشد که باید به این زمینه ها به خوبی نگریسته و تحلیل شوند.

تنها در این صورت است که کشور نسبتاً پهناور ایران می تواند با اتکاء به منابع زیر زمینی و روزمینی خود به صورت موثری به دنبال افزایش جمعیت باشد. زیرا واضح و مبرهن است که کم آبی نه تنها یک مشکل زیست محیطی, بلکه یک مشکل سیاسی- اجتماعی نیز به شمار می رود. بدین ترتیب اگر آب شیرین به عنوان یکی از کلیدی ترین بسترهای افزایش و بقاء جمعیت تامین نگردد, نمی توان انتظار داشت که خلق جمعیت حادث شود. شاید بتوان ادعا نمود که شرایط محیطی مناسب حتی به برنامه ریزی دولت ها برای افزایش جمعیت نیز نیاز نخواهد داشت. لذا همانطور که اشاره گردید می باید حداقل, مزایا و معایب انتقال آب شیرین روسیه به ایران و کشورهایی نظیر ترکمنستان و قزاقستان, به عنوان یک طرح موثر برای توسعه این کشورها مورد مطالعه قرار گیرد.

چراکه اگر باور انتقال آب روسیه به کشورهایی نظیر ایران در میان دولتمردان و مردمان کشورهای نامبرده شده شکل بگیرد, قطعاً انتقال آب شیرین مناطق آب خیز روسیه به ایران امری محال و غیر ممکن نخواهد بود. بر همین اساس و با توجه به بحران های آبی حاکم بر جهان و بخصوص کشورهای غرب آسیا, شاید دور نباشد روزگاری که آب شیرین کشورهایی نظیر روسیه نظیر نفت در بازارهای جهانی خرید و فروش گردد.

میثم آرائی درونکلا, عضو هیئت علمی دانشگاه و مدیریت موسسه بین المللی مطالعات دریای خزر

محسن حمیدی, عضو شورای علمی موسسه بین المللی مطالعات دریای خزر

http://www.iikss.com/fa/index.php/route/news_det/NzI0OA