موسسه بین المللی مطالعات دریای خزر

وضعیت منابع آب در جمهوری آذربایجان:

(عدم منابع یا عدم مدیریت؟)

موسسه بین‌المللی مطالعات دریای خزر (IIKSS) - - خوب می دانیم که آب همواره به عنوان یکی از با ارزش‌ترین منابع طبیعی و استراتژیک هر کشور بشمار می‌رود. بدیهی است که آب از مولفه های اساسی و تاثیرگذار در ایجاد تمدن و شکل‌گیری اقتصاد در هر کشور می‌باشد، به همین دلیل استفاده منطقی از این نعمت الهی همواره در دستور کار دولت‌ها بوده است. در واقع می‌توان اینگونه اظهار کرد که در دنیای کنونی و با توجه به آمارهای ارائه شده از سوی نهادهای بین‌المللی، آب در آینده به یک منبع مهم استراتژیک تبدیل خواهد شد که توسعه اقتصادی را تحت تاثیر قرار می‌دهد، زیرا رشد اقتصادی مستلزم افزایش قابل توجه مصرف آب می‌باشد. در این خصوص می‌توان گفت مشکلات آبی طی سال‌های آتی گریبان‌گیر اکثر کشورهای جهان خواهد شد که سیاست خارجی دولت‌ها را درگیر این مسئله خواهد ساخت.

آذربایجان نیز از این قاعده مستثنی نیست، کشوری که 50 درصد منابع کلیدی آبی آن توسط رودهایی همچون "کورا(کوروش یا کُر)"، "آراز(ارس)"، "سامور" و ... تامین می‌گردد که سرچشمه آنها در خارج از قلمرو سرزمینی آنها قرار دارد. همچنین کل رودخانه‌های بزرگ و کوچک این کشور 8359 مورد بیان شده است که از این تعداد 171 رودخانه طولشان بیش از 25 کیلومتر، حدود 327 رودخانه 10 تا 25 کیلومتر و 7861 رودخانه نیز کمتر از 10 کیلومتر طول دارند و متوسط چگالی شبکه‌های رودخانه‌ای آذربایجان حدود 39/0 کیلومتر مکعب می‌باشد که بالاترین تراکم حدود 84/0 کیلومتر مکعب از رودخانه "لنکران" و پایین‌ترین چگالی حدود20/0 کیلومتر مکعب از رودخانه‌های "جیران‌چال"، "آبشرون" و "قوبوستان" است. ضمنا, میزان منابع آبی سطحی فرامرزی این کشور 19 الی 6/20 کیلومتر مکعب و حدود 5/9 الی 10 کیلومتر مکعب نیز آب‌های زیرسطحی می‌باشد.

می‌توان گفت در این کشور حدود 27 کیلومتر مکعب آب جریان دارد که از این میزان حدود 20 الی 21 کیلومتر مکعب ذخیره‌سازی می‌گردد. آذربایجان در همین راستا و به منظور استفاده حداکثری از منابع آبی، طی سال‌های اخیر اقدام به ساخت مخازن و سدهای آبی نموده است که تعداد آنها به 140 فقره می رسد و بزرگترین مخزن آن نیز بر روی رودخانه "کُر" با نام "مینگاچویر" با حجم 16 میلیارد مترمکعب ساخته شده است.

آذربایجان در زمینه آب‌های زیرسطحی سالانه 9 میلیارد متر مکعب ذخیره آبی دارد که 60 درصد آن در مناطق شمال غربی و جنوب غربی واقع شده است. همچنین در این جمهوری 450 دریاچه بزرگ و کوچک وجود دارد که از این تعداد 200 مورد در ماه‌های گرم سال ( از ژوئیه تا اوت) خشک می‌شوند. علاوه بر این تعداد یخچال‌های طبیعی موجود در آذربایجان نیز به لطف وجود کوه‌های مرتفع حجم انبوهی از آب را در خود ذخیره‌سازی کرده‌اند و چشمه‌های متعددی نیز در این مناطق, که در حوزه قفقاز جنوبی متمرکز شده, با بهترین کیفیت وجود دارد، ولیکن طی 70 سال اخیر به صورت چشم‌گیری از این ذخایر کاسته شده است.

اما نکته قابل تامل در رابطه با این کشور عدم دسترسی مردم به آب شیرین کافی می‌باشد. هر چند آذربایجان غنی از انرژی است و می‌توان گفت تمام شهروندان آن دسترسی قابل اطمینانی به گاز و برق دارند ولیکن در جبهه دیگر, از نظر تامین آب آشامیدنی با چالشی جدی روبرو می باشد, به همین منظور ایجاد زیرساخت‌های تامین آب شرب یکی از اولویت‌های مهم دولت آذربایجان می‌باشد. در این زمینه دولت باکو طی سال‌های اخیر و با پشتیبانی "بانک جهانی" قسمتی از درآمدهای نفتی جمهوری را به منظور تامین آب شرب ساکنین مناطق مختلف این کشور اختصاص داده‌اند که در این راستا و در سال گذشته میلادی تصفیه‌خانه آب با سیستم پیچیده و مدرن "اولترافیلتراسیون" در "جیران‌باتن" مورد بهره‌برداری قرار گرفت که آب شرب شهرهای "باکو" و "آبشرون" را تامین می‌کند. لازم به ذکر است این مرکز تصفیه بعنوان بزرگترین تصفیه‌خانه آب در جهان می‌باشد که با فن‌آوری‌های مدرن در جهان بنا شده است. همچنین "الهام علی‌اف" رئیس‌جمهور آذربایجان بر اجرای پروژه‌های مهم خصوصا در زمینه تامین آب شرب تاکید دارد و به دستور وی تمام نقاط این کشور می‌بایست از آب سالم برخوردار باشند در واقع او معتقد است "آب آشامیدنی سالم به معنای زندگی سالم است". این موضوع در حالی است که اکثر خانواده‌های روستایی آذربایجان آب مورد نیاز خود را از طریق چاه‌های حفر شده تامین می‌نمایند و تنها کمتر از 50 درصد روستاها لوله‌کشی آب دارند.

مشکلات آبی آذربایجان همچنین سیاست خارجی این کشور را نیز تحت تاثیر قرار داده است بطوریکه دستگاه سیاست خارجی باکو همواره با سه چالش همچون مشکل آلودگی رودخانه‌هایی که از خارج وارد این کشور می‌شوند، چالش بر سر توافق نحوه اشتراک و میزان استفاده از آب‌های مرزی و مقابله با تصمیم کشورهای همسایه بر سر ساخت مخازن و سدهای آبی و انتقال آب ، روبروست و در پی حل آنهاست.

در واقع تجربه نشان داده است که منابع طبیعی کمیاب همواره بعنوان موضوعی برای رقابت و به صورت اجتناب‌ناپذیری موجب منازعه میان کشورها شده است. در این خصوص می‌توان اذعان داشت، آذربایجان در حوزه جغرافیایی و آبی بعنوان کشور پایین دست آبی در میان همسایگان شناخته شده است و می‌توان گفت به نوعی در بن‌بست قرار دارد. همین موضوع سبب شده است اختلافاتی میان این جمهوری با کشورهای بالادستی همچون گرجستان و ارمنستان بوجود آید. پساب‌های صنعتی و کشاورزی ارمنستان و گرجستان از طریق رودهای ارس و کُر وارد آذربایجان می‌شوند که همین مسئله مورد نارضایتی مقامات این کشور شده است. البته نکته قابل تامل در این خصوص آن است که این رودها در انتها به دریای خزر می‌ریزند که بدون تردید محیط زیست ایران نیز با چالش روبرو خواهد شد.

از دیگر مشکلات عمده در این کشور فقدان سیستم‌های آبیاری مناسب می‌باشد که تاثیر منفی بر کشاورزی و باغداری گذاشته است. هر چند دسترسی آب برای کشاورزان تا حدودی با ایجاد کانال‌ها و مخازن آبی تسهیل شده است ولیکن نحوه استفاده از آن سبب شده است تا در فصول گرم سال با مشکلات جدی حاصل از کم آبی روبرو شوند.

در انتها با عنایت به هر آنچه که در سطور پیشین به آنها اشاره شده است می‌توان گفت، اگر چه این کشور با محدودیت آب شیرین در بخش‌های مختلف خصوصاً در مناطق جنوبی روبرو است ولیکن در میان اکثر کشورهای جهان و منطقه وضعیت بهتری دارد. همچنین آذربایجان در میان کشورهای حاشیه دریای خزر تنها منطقه‌ای است که تمام شرایط و مولفه‌های اصلی برای استفاده مفید از آب برای مصارف کشاورزی و صنعتی را داراست که شامل زمین قابل کشت مناسب و هوای مساعد می‌باشد و این در حالیست که 4 کشور دیگر منطقه خزر از چنین مولفه هایی محرومند. بعنوان مسال روسیه منابع آبی فراوان دارد ولیکن زمین مناسب و هوای مساعد جهت کشت ندارد، دگر سو ایران دارای زمین‌های حاصل‌خیز و آب و هوای مساعد می‌باشد اما از نظر منابع آبی با چالش روبرو است. همچنین ترکمنستان و قزاقستان نیز از این قاعده مستثنی نیستند.

قاسم عزیزی, کارشناس و عضو شورای علمی موسسه بین المللی مطالعات دریای خزر

http://www.iikss.com/fa/index.php/route/news_det/NzM5Nw